مسجد میرزایی زنجان

مسجد میرزایی قدیمی‌ترین بنای مذهبی پابرجا در سطح شهر زنجان می‌باشد که در مجموعه بازار پایین قرار دارد و احتمالاً در حدّفاصل اواخر دوران صفویه تا اوایل دوران قاجار احداث شده است. مسجد میرزایی از دو بخش تشکیل گردیده است. بخش نخست معروف به شبستان قدیم است که به فاصله یک رقبه از دکان‌های بازار قرار گرفته و خود دارای یک واحد شبستان و حیاط می‌باشد. شبستان قدیم از 15 چشمه طاق و تویزه* پوشانیده شده و طاق‌های آن از نوع پنج او هفت کند و خوابیده است که این روش موجبات زیبایی هر چه بیشتر شبستان را فراهم نموده است. محراب در راستای قبله با خالی نمودن قسمتی از جرز جنوبی ایجاد شده و در طرفین آن درِ ورودی از حیاط قرار گرفته که هم اکنون با بالا آمدن سطح حیاط به پنجره تبدیل شده است. کاشی‌کاری محراب مرمت گردیده و از فرم تزئیناتی خود خارج شده است. در این محراب یک واحد کاشی چهارگوش دیده می‌شود که به اواخر دوران صفویه تا قبل از دوران قاجار نسبت داده می‌شود.

بخش دوم مسجد جدید است و در سبک کلی، تقلید ناقصی از مساجد به شیوه چهار ایوانی است و در آن عناصر لازم در مساجد چهار ایوانی از جمله صحن مرکزی، ایوان‌های چهارگانه، حجره‌های طلاب، وضوخانه، شبستان زنانه و مردانه وجود دارد. گرداگرد صحن مرکزی مسجد را حجره‌ها و ایوان‌های چهارگانه به طور قرینه پوشانیده است. جمعاً 14 واحد حجره در سه طرف صحن مستقر شده و سقف حجرات با استفاده از طاق‌های نوع کلیل به سبک آذربایجانی پوشانیده شده است.

در سردرِ این مسجد تاریخ دیگری با عدد 1282 هجری قمری به چشم می‌خورد. در این قسمت کتیبه‌ای به خط نستعلیق نیز وجود دارد که بنابر آنچه که از قسمت خوانای آن به‌ دست آمده، شخصی دو قطعه زمین مزرعه و یک قطعه زمین باغی در نهر قاسم‌آباد و دو قطعه زمین مزرعه در تخت دولابار را وقف مسجد و حجره‌ها نموده است.

در زلزله‌ای که بیش از 20 سال پیش رخ داد دو شکاف در شبستان مردانه ایجاد شد و همچنین ایوان شمالی کمی از فرم خارج شد.

*تویزه: دنده‌های اصلی پوشش طاق- لنگه- قالب و قوسی که با گچ و نی ساخته می‌شود.

تویزه در تولید فضایی شکوهمند، زیبا و پرجذبه نقشی تعیین‌کننده دارد و وسیله‌ای حتی نمادین در مقوله معماری به شمار می‌رود. تویزه همزمان سه کار اصلی را انجام می‌دهد: نخست انتقال نیروهای رانشی در طول مسیری که از شکل تویزه داده می‌شود به نقاط مطمئن. دوم ممکن داشتن تقسیم‌بندی سطوح قوسی شکل پوشش‌های گنبدی به پاره‌هایی چند و سوم آزاد گذاشتن دست معماران در تعیین میزان و شکل خیزی که به پوشش قوسی و گنبدی داده می‌شود.

مسجد تاریخی میرزایی نجفی از مساجد داخل بازار تاریخی زنجان به شمار می‏‌رود، این مسجد در داخل بازار پایین و به شماره 1440 در فهرست آثار ملی کشور به ثبت رسیده است. این مسجد به دلیل قرار گرفتن در داخل بازار و نزدیکی مسجد جامع زنجان و احترام به این مسجد، فاقد گنبد و گلدسته می باشد. این بنای مذهبی توسط میرزا حسین میرزائی از نوادگان حاج ابوالقاسم موسوی ساخته شده، كه بعدها به نام امام جماعت آن مسجد نجفی میرزائی نامیده می شود. مسجد نجفی زنجان دارای صحن، شبستان و حجره هایی در اطراف صحن است . این بنا دارای دو شبستان می باشد: شبستان نخست، زیبا و دارای سه ردیف طاق از نوع قوس های پنج اوهفت است . شبستان دیگر، معروف به چهار محراب، در راستای ضلع جنوبی احداث شده و به جهت داشتن چهار محراب، بدین نام خوانده شده است . این شبستان، از شبستان فوق الذکر از نظر تاریخی متأخرتر است . در اطراف صحن مسجد، حجره هایی برای طلاب ساخته شده است . در مجموع، این بنا، تقلید ناقصی از مساجد چهار ایوانی است . این مسجد كه در گذشته به مسجد مسگرها یا آهنگران نیز معروف بوده از نوع مساجد چهل ستونی یا شبستانی است كه شبستانهای آن در ضلعهای جنوبی و غربی میانسرا قراردارد. طاق تویزه های شبستان جنوبی كه به نسبت قدیمی تر از بخشهای دیگر بناست دارای قوس هلالی است كه بر روی ستونهای سنگی یا سر ستون مكعبی و بدنه صاف قرار دارند، تزئینات این بخش شامل تزئینات ساده آجرچینی و كاشیكاری با طرجهای هندسی زیبا است. همچنین در انتهای ضلع شرقی میانسرای مسجد آب انباری وجود دارد كه زمان ساخت و الحاق آن به مجموعه بنا به نوعی بر ما نامعلوم می باشد.